Năm 1999 vừa qua, thành phố Huế tổ chức kỷ niệm 100 năm “chợ Đông Ba đem ra ngoài giại” (1899-1999). Nhưng theo lịch sử, cái tên chợ Đông Ba đã xuất hiện trước đó khá lâu, lúc chợ còn tọa lạc ở bên ngoài cửa chánh Đông (tức cửa Đông Ba theo cách gọi dân gian).
Đầu thời Gia Long, ngoài Kinh thành Huế có một cái chợ lớn mang tên là “Qui giả thị” (le Marche de ceux qui reviennent). Tên cái chợ này đánh dấu sự kiện trở lại Phú Xuân của quan quân nhà Nguyễn, Thời Quang Toản loạn lạc, dân chúng chạy tán loạn, đến đầu triều Nguyễn thái bình, họ mới trở về. Qui giả là ngội chợ của những người trở về. Gần một thế kỷ sau, vào mùa hè năm 1885, kinh đô thất thủ, chợ Qui Giả bị giặc Pháp đốt sạch. Đến năm 1887 vua Đồng Khánh cho xây lại gồm có đình chợ và quán chợ lấy tên là chợ Đông Ba. Suất đội Nguyễn Đình Nên bỏ tiền ra làm một đình ngói giữa chợ, hai bên phải, trái có hai dãy quán ngói. Nguyễn Đình Nên được phép thu thuế 6 năm, mỗi năm 1300 quan. Đến năm 1899, trong công cuộc chỉnh trang đô thị theo phong cách phương Tây, vua Thành Thái cho đem chợ “Đông Ba đem ra ngoài giại” là chỗ bây giờ, đình chợ cũ sửa lại thành trường Pháp việt Đông Ba.
Chợ Đông Ba thời Thành Thái gồm có 4 dãy quán: trước, sau, phải, trái. Mặt trước một dãy 8 gian, mặt sau một dãy 12 gian, dãy phía tay phải 13 gian… đều lợp ngói, giữa chợ có một tòa lầu vuông 3 tầng, tầng dưới có 4 vách tường, mỗi phía có 2 cửa, tầng trên bốn mặt đều có cửa. Trong chợ xây một giếng đá, có hệ thống máy giúp cho việc múc nước. Khi lấy nước dùng tay quay máy, tự nhiên nước trong giếng tràn lên, phun ra. Đầu thế kỷ XX, đây là một công cụ phục vụ con người lần đầu tiên xuất hiện ở Huế.
Chợ Đông Ba là một trong ba chợ lớn nổi tiếng ở ba vùng Bắc- Trung – Nam của đất nước. Sau chợ Đồng Xuân ở Hà Nội và chợ Bến Thành ở TP. HCM là chợ Đông Ba.
Theo ” Hỏi đáp về triều Nguyễn và Huế xưa” – Nguyễn Đắc Xuân.
